Útvarpsþáttur um Ólafssögu Þórhallasonar (1987)
Sp. Hvað viltu segja okkur um höfundinn, Eirík Laxdal?
Sv. Höfundur Ólafssögu var uppi á árunum frá 1743 til 1816 og hann skrifaði tvær bækur á þessum tíma svo vitað sé. Sú síðari, Ólafsaga, er til umræðu hér og kom út fyrir rúmum áratug. Hin, Ólandsaga, er enn óútgefinn. Ólafssaga Þórhallasonar kom út árið 1989. Þetta er stór bók, sagan sjálf er um fjögur hundruð þéttletraðar síður. Og er að mínu viti best flokkuð meðal vísindaævintýra. Geimverurnar eru álfar í þessari bók; en afar geimverulegir álfar frá því tilliti að þeir eru allir í tækni og skynsemdarökum eins og er aðall góðra vísindasagna; þær verður alltaf að styðja með útskýrðri tæknifræði eins og gildir um Ólafssögu og hafa því oft tilvísun á það sem koma skal. Þannig er einnig um Ólafssögu sem þykir mjög framsýn um þróun félagsmálefna, af rúmlega tvö hundruð ára gamalli sögu að vera, s.s. um kvennamál, en einnig fræðilegri málefni s.s. sálfræði sem beinlínis er vísað til með túlkun af því tagi á álagaminnum þjóðsagna. Freud var ekki á ferðinni fyrr en öld eftir að Eiríkur lauk við Ólafssögu sína.
Sp.Um hvað fjallar sagan annað en um álfa?
Sv. Ólafsaga er þroskasaga manns sem ferðast um heima álfa og manna og ber með sér að hafa verið spunnin mönnum til skemmtunar ekki síður en uppýsingar. Söguna einkenna ýmsir helstu kostir skemmtisagna fyrr og síðar, óvæntar sögulausnir sem eiga sér þó rök í framgangi sögunnar, hröð atburðarás, mikil orðkynngi, húmör og ögrandi frumleiki, auk þess sem höfundur leikur sér að feimnismálum, ekki bara sinnar eigin tíðar heldur flestra annarra tíma. Kynferðismálin eru tekin þeim tökum að ekkert lætur eftir því sem nýjast hefur talist í þeim málum þótt sagan sé um tveggja alda gömul. Ástin hefur sína holdlegu ekki síður en sína andlegu hlið eins og best þykir hæfa góðum ástasögum. Sagnavefurinn, ofin úr mörgum kunnum sagnaminnum og þjóðsögum, býr yfir austurlensku fjölræði og dulúð. Og aldrei verður alvaran meiri en svo, að skopið sé ekki á næsta leiti. Og getur skopið þó orðið farsakennt.
Sp. Af hverju var sagan ekki gefin út fyrr en um síðir fyrst hún hefur svo margþætt gildi?
Sv. Vegna þess hvílíkt völundarhús sagan er, auk frumleikans um efni. Nokkrar atrennur höfðu verið gerðar til að koma henni á framfæri, en með takmörkuðum árangri, því að menn gáfust upp á að afrita hana, týndu sér í efninu, uns tölvutækning gerði fært að eftirrita frumrit höfundar með trúverðugum hætti. Það kom til þinna kasta að staðfesta að tölvusetningu mína á texta höfundar, að sagan er ekki eftir mig heldur prestsson sem uppi var norður í landi fyrir tveimur öldum. Samlestur leiddi þetta í ljós, eftirrits míns og ljósrits af frumgerð höfundar sem varðveitt er á landsbókasafni.
Söguna einkennir húnverskur húmor. Fæstir sem ekki þekkja þeim mun betur til í þeim sveitum fyrir norðan skilja víst hvað ég á við með þessu. Ég var alin upp af gömlu fólki sem lifði mestan part í grárri forneskju þótt ætti að heita að það byggi í Reykjavík, var alltaf með hugann við sveitir þar sem sagnahefð hefur mótað mannlífið meira en víðast annars staðar á landinu, og er þá nokkuð sagt. Allskonar ankringsihættir ríkja til þessa dags í heimabyggðum þess og Eiríks við orðaskipti og fjölbreytnin í fásinninu felst í því að husunin tekur sífellt á sig nýjan felubúning til að reyna á þanþol vits næsta manns. Ég var að auki í sveit frá sex til ellefu ára aldurs hjá sagmamanni af gamla skólanum í vestursýslunni, honum Kalla á Borg, sem hafði full tök, eftir því sem ég held helst, á frásagnarhætti Íslendingasagna, jafnt sem þjóðsagna og ævintýra.
Sp. Hvaðan var þá höfundur Ólafssögu, Eiríkur Laxdal?
Sv. Eiríkur Eiríksson Laxdal kenndi sig við Laxárdal á Skaga austanverðum þar sem hann átti heima fyrstu fjögur æviárin. Hann var prestssonur sem fluttist með fólki sínu að Hofi á Skagaströnd vestanverðri og þar ólst hann upp. Á sama bæ og Jón Árnason þjóðsagnasafnari nokkrum áruatugum síðar sem án vafa hefur heyrt mikið af Eiríki í bernsku og tekið upp eftir honum áhugan á þjóðsögum.
Eiríkur gekk í Hólaskóla og fór svo til Danmerkur, til frekara náms, en af því varð ekki sökum skaplyndis hans sem gerði honum jafnan erfitt um mannleg samskipti eftir því sem stopular heimildir herma. En þær heimildir greina frá Eiríki allar á einn og sama veg, að hann hafi verið hér um bil óþolandi í umgengni.
Hann var um tíma hermaður Danakonungs eftir að hafa hrakist úr skóla og svo er sagt að hann hafi öðlast fjölbreytilega lífsreynslu á þeim tíma, siglt víða. En var svo lenst af búsettur heima á Íslandi, fyrir norðan, á Skaga. Hann hefur þó verið við útróðra víðar á landinu. Hann orti nokkrar ríkur, einnig sálma, en langmest kveður að skáldskapartilraunum hans í ritunum tveimur sem eftir hann liggja. Ólandssaga, sú fyrri, er aðeins til í uppskrift frá fyrri tíð og er að miklu leiti ólesin. Hin, Ólafssaga, var á aðra öld forvitnisefni eintakra fræðimanni og einhverjum mun hafa tekist að brjótst í gegnum frumrit Eiríks eftir því sem útlit er fyrir, en frumleikinn reynst þeim þvílíkur að vitnisburðurinn um reynsluna er eins og um martröð.
Sp. Frá því ég kynntist Ólafssögu hefur mér verið eitt helsta undrunarefnið hvernig höfundurinn komst frá því að setja saman svo flókið sögumynstur án þess að hafa til þess þau tæki sem í nútímanum eru talin ómissandi til slíkra verka, nægan pappír, stórvirkt ritfang, ritvél eða tölvu, svo ekki sé nú talað um nægan tíma og húsaskjól, en Eiríkur mun lengst af hafa legið í verum eða verið á flakki milli bæja án varanlegs aðseturs.
Sv. Eiríkur var flækingur frá því um sextugt, að allra vitnisburði, en varla eirt lengi á sama stað fram að því eftir líkum að dæma. Gísli Konráðsson orti um hann látinn:
Ólafssögu hefur hann skrifað á afar vandaðan pappír; líklega gjöf embættismanns, og Eiríkur þá kominn um sextugt þegar hann skrifaði söguna. Hins vegar verður fátt um svör ef gera á grein fyrir hvar hann tók út þann þroska sem augljóslega þarf til að leika sér svo að flóknu frásagnarefni sem hann gerir í Ólafssögu. Hann týnir aldrei þræðinum eftir því sem mér sýnist þótt svo kunni að virðast sem hannhafi steingleymt því sem hann hafi ætlað að ewftir marga síðna innskot, það reynist þjóna heildinni þegar á reynir. Það verður ekki komist hjá því að nota orðið náðargáfa um Eirík og Ólafssögu, og þar með vísa til þess að snilli felst í því að geta gert það sem engin annar getur á einhverju afmörkuðu sviði.
Sp. Eiríkur hefur þá verið stakur meðal manna ef svo má segja?
Sv. Já, hann kemst nærri því að segja manni eitthvað af viti um upplag mannskepnunnar, tengsl manns og náttúru einmitt vegna þess hversu illa hann hefur sjálfur tekið mótun og leiðsögn. Í stað þess að formyrkvast af illsku eins og algengt er um þá sem engum skilningi mæta, eða missa alveg vitglóruna, finnur Eiríkur sér samanstað í þjóðsagnaarfinum íslenska; í Ólandssögu, hinni fyrri stórsögu hans, eru það tröllasögur sem verða honum griðastaður, í hinni seinni, Ólafssögu, eru það álfasögur eins og kunnugt er. Þessar sagnapælingar eru þessum sérstæða manni, eftir útlitinu, aðferð til að gera upp við mannlegt eðli sem augjóslega á undir högg að sækja gagnvart meðalmennskunni, samkvæmt hans vitnisburði.
Sp. Það er líklega komið að því að segja nokkur orð um álagaminnið í Ólafssögu í þessu samhengi svo fyrirferðarmikið sem það er. Hvað álíturðu um álög í Ólafssögu?
Sv. Álög, já, vel á minnst, hvað er nú það? Froskur sem breytist í prins við koss fagurrar meyjar? List Eiríks er að taka fyrir fjarstæður eins og þessa um prinsessuna og froskinn og draga ekkert úr, en leiða söguefnið eins og ekkert sé sjálfsagðara en að maður geti breyst í frosk – eða hest eða hvaðeina annað – af þeirri list að þegar frá líður hefur lesandinn sannfærst um að fjarstæðan eigi sér tilveruskilyrði í heimi raunsæisins, jafnvel raunvísindanna, jafnvel það. Samkvæmt Eiríki Laxald eru menn alltaf að falla í álög fyrir eigin tilverknað og annarra og eiga svo langa og stranga vegferð fyrir höndum til þess að komast á ný til sjálfra sín. Álög Ólafs Þórhallasonar eru fyrirferðamikil í sögunni af honum, þótt þau séu ekki svo megn að hann skipti um ham. Og hann verður að ganga í gegnum fjögur stig til að losna. Sá framgangur er stór hluti sögu hans. Álög geta samkvæmt sögunni af honum komið fram á manni með tvennum hætti, annað hvort verður líf manns nauðleytið við svo búið, og hann hlýtur að feta sig fram um sinn lífsstig með þeim hætti sem álögin ákvarða, eða hitt að hann hefur hamskipti, breytist í hest, eða hvaðeina annað sem tiltekið er, og verður líf hans þá eins og þeirrar skepnu, svo þarfir sem annað, nema að vitundin heldur áfram að vera mennsk. Maður í álögum veit af álögum sínum og þarf því á ríkulegri biðlund að halda uns hin réttu skilyrði skapast til að losna úr álögunum.
Sp. Tilvísun Eiríks með umfjöllun sinni um álög er á sálræna þætti, er það ekki? Hann notar, álögin, eins og þau koma fyrir í þjóðsögum, til þess að fjalla um sálræn vandkvæði sem leitt geta hvern sem er til þráhyggjukennd lífernis, geðbilunar, skepnuskapar af því tagi sem álagahamurinn vitnar um. Nautið er ofbeldisfullur maður í álögum og svo framvegis.
Sv. Já, og það er hægt að taka enn dýpra í árinni og segja að ýmsar fylgjur þjóðsagna, s.s. skottur og mórar séu aðferð fyrri tíðar fólks til að gera sér og öðrum grein fyrir geðrænum vanda sem gengið hafi í ættir áður fyrr eins og nú, ofsóknaraðkenningar, manía og aðrir kunnir geðkvillar, svo sem þunglyndi eigi sér persónugervi í sögum fyrir tíma sálfræðinnar. Djúpskyggnir menn eins og Eiríkur hafa svo gert ser grein fyrir þessum tilgangi og upplifað sannindin með sínum hætti. Á ritunartíð Ólafssögu, um aldamótin 1800, hafði verið hamast gegn þjóðsögum af kirkjunar mönnum um hálfrar aldar bil, allt frá því að boðberi erkibiskupsins í Niðarósi, Ludvik Harboe, flutti landsmönnum þann boðskap, að þjóðsögur væri af hinu illa. Upplýsingarmenn tóku í sama streng, en áhrifa þeirra tók að gæta hérlendis á síðustu áratugum 18. aldar. Hins vegar hefur Eiríkur gert sér grein fyrir mikilvægi slíkra sagna fyrir sálarheill landsmanna hvað sem bókstarfsmerkingu sagnanna liði. Og þar með að mikils væri að missa meðan ekkert annað jafngilt kæmi í staðinn. Hann minnir á þetta með sínum hætti með sögum sínum. Þegar lengra kom og Upplýsingin hafði fest rætur með þjóðinni, rómantískir hugsjónamenn teknir að leita róta þjóðernis meðal sagna og munnmæla hérlendis sem í nágrannalöndunum þá misskildu menntamennirnir þessa viðleitni Eiríks og töldu hann eyðileggja sögurnar með útúrsnúningum þegar þeir kynntust ritum hans. Sögunum var því hafnað. En viðleitni Eiríks var af sama toga og skáldsagnahöfunda fyrr og síðar sem nota myndrænt efni sitt til að vísa á óhlutbundin sannindi sálarlífsins og þar með oftar en ekki á vandkvæði sem hafi dramatísk áhrif á mannalífið og séu því söguleg. Í lok sögunnar af Ólafi segir af þunglyndi hans sem heldur honum við rekkjuna um árabil, þetta þunglyndi á sér sínar ástæður í skaphöfn hans sem sjá má af frásögninni en þó er svo látið heita í sögunni að sé álög Ólafs sem hann geti aðeins með einum hætti leyst frá og vísað er til og ég ætla ekki að fara útí. Ljóst er að álögunum léttir af þessum lífþyrsta manni þegar honum hefur lærst að temja skap sitt og horfast í augu við takmörk sín. Ekki fyrir neina guðlega ráðstöfun heldur vegna hins að hann lifir þá meir í samræmi við upplag sitt og eðli.
Að lokum, Þorsteinn, ert þú samskonar manngerð og Eiríkur?
Já, ég er álfur út úr hól!